پرسی لێدان لە ئایینزا جیاوازەکانی وەک ئێزیدییەکانی کوردستان، هەر جارەو دەمانخاتە ناو هەڕەشەو ئەگەری دووپاتبوونەوەی کارەساتێکی مرۆیی دیکە کە سەرلێشێواویی و مەترسی لێکهەڵوەشانێکی میتۆلۆژیک و نەتەوەییش دەبێتەوە بە ترس و دڵڕاوکێیەکی گەورە بۆ مرۆڤی کورد. وادیارە پرسی ئاوڕدانەوە لە میتۆلۆژی یان میتۆلۆژیای کورد لێرەدا بە زەقی بەربینگمانی گرتووە. سەرەکیترین پرسیارێک کە بە کورتی لەم بوارەدا دێتە ئاراوە، بریتیە لەوەی چما بوونی خۆوشیارانەی یەکگرتەی فرەچەشنی دێرینمان ون کردووە؟
ئاوڕدانەوەیەکی مەعریفی کورت پێمان دەڵێت کە میتۆلۆژی تا کۆتاییەکانی سەدەی هەژدە و سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەهەم بە چەشنێک هەڵەهۆشیاری پێناسە دەکراو فریدریش شێلینگ لە بازنەی هاوبیرانی هۆڵدەرین و هێگل وەک فەیلەسوفی میتۆلۆژی، هەوڵدەدات کە سەر لەنوێ ئەم بۆچوونە زاڵەی ئەو سەردەم لە هەناوی خۆیدا دابڕێژێتەوە و بە شوێن چرکەساتی حەقیقه‌تێک کە بەگومانی ئەو بەرئاوەژوو کراوە بگەڕێت. چەشنێک کرانەوەو پڕۆسەی ئازادکردن و گەشانەوەی وشیاری مرۆڤ لە هەناوی مێتۆلۆژی وەک وانەکان و زانیاری مێژووی ئایین و خودا جیاوازاکان و ئەفسانەو ئوستورەکانی نەتەوەیەک.
خۆئاشکراکردنی حەقیقەتێکی رەها(خودا) کە وەک قۆناغی پێش گەڕانەوەیی یان رێفلێکسیڤ بوونی عەقڵانی بیرکردنەوەی مرۆڤ خۆی دەردەخات. لە نێو کورددا ئاشکرایە جەماڵ نەبەز یەکەم بیرمەندی کوردناسە کە لە سەرەتای حەفتاکانی زایینی سەدەی ڕابردوو کەڵکەڵەی هەوڵ بۆ داڕشتنی بناغەیەکی زانستی بۆ میتۆلۆژیای کوردی دەستپێکردووە. دیارە نەبەزیش میتۆلۆژیا بە سەرجەمی ئەو فێرکاری و زانیاریانە کە پێوەندیان بە داستانی خودا و ئایینەکان و پاڵەوان ئەفسانەییەکان پێناسە کردووە. نەبەز هاوکات میتۆلۆژیا بە بناغەو بەشی سەرەکی پێکهێنەری کولتوری میللەتێک شرۆڤە ئەکات و ئاوڕێکی بنەمایی و زانستی لە بنەماکانی ئایینە دێرینە کوردییەکانی وەک ئێزدی، یارسان/کاکەیی(ئەهلی حەق) و شەبەک داوەتەوەو وەک ڕامانە ڕەسەنە فەلسەفییەکانی میتۆلۆژیای کورد ناوزەدیان دەکات. لە ڕوانگەی نەبەز پێکهاتەی میتۆلۆژیای کورد خاوەن، پێکهاتەیەکی سینکرێتیستیەو تێگەیشنی خۆی لە تێگەکە(چەمک) بەم جۆرە باس دەکات: "لە ژێر باروتاوی چەند هەلومەرجێکی مێژوویی و جوگرافیاییدا، هێندێک دیاردە(Phänomen) هەن کە رەنگی تایبەتی وەردەگرن. ئەم دیاردانە هەر یەکەیان سەر بە بنەڕەت و ڕەچەڵەکێکی جیاوازە، بەڵام ئەمانە(وشیارانە) لە نێوخۆیاندا یەک دەگرن و دەبنە یەکگرتەیەکی نوێ کە فەرمانێکی تایبەت بەڕێوە دەبات.(۱۹۸٦:۷) جا بە بڕوای نەبەز ئەم فرەچەشنیە ئایینیە بە تەسەوف و چەشنە خوێندنەوەیەکی کوردی لە ئیسلامیش لە دڵی تەریقەتەکان و تەسەوف و عیرفانەوە، بنەمای بوونی یەکگرتنێکی فرەڕەنگی کولتوری کوردیان وەک جیهانێکی هاوبەشیان پێکهێناوە. هەر بۆیە سروشت و پێکهاتەکەی بە سینکرێتیستی پێناسەدەکات. وە ئەمەش جیهانی پڕ رەمزو ڕازی کورد لە میللەتانی دەوروبەری خۆی لە بنەڕەتدا جیادەکاتەوە. نەبەز لە لێکۆڵینه‌وه‌کانیدا بەو ئەنجامە گەیشتووە کە ئەم ئایینە کوردیانە لە ڕاستیدا یەک بنەڕەتی هاوبەشیان لە کوردستان هەیە، هەر چەند لە درێژایی سەدان ساڵدا چەند ڕێبازێکی کەمێک جیاجیاشیان وەرگرتووە. (۲٠٠۸:۱٠) خاڵە هەرە گرینگ و فەلسەفییەکانی (لێکۆڵینەوەکانی نەبەز) میتۆلۆژیای کورد لە نێوان زۆرێک لەو بنەما هاوبەشانەی ئایینەکانی وەک ئێزدی و یارسانی و شەبەک لە ئەژماری کۆمەڵێکی زۆریان و بێجگە لە پێگەی فەزیلەت و بێگەردێتی، نەریتی دۆنای دۆن، واتە جێگۆرکێی گیان لە لەشە جیاوازەکان لە جیاتی بڕوا بە دۆزه‌خ و بەهەشت، پێگەی ئەفساناوی و بەڕێزی ژن، باوەڕ نەکردن بە هەبوونی شەیتان، ئاشتیخوازی، ئافساناوی کردنی خۆر و خۆشویستنی سروشتی نیشتمان، بە کورتی دەتوانن لەم خاڵانەدا بخرێنە بەرچاو.
یه‌ك: لە لای ئەم ئایینزا ناوزەدکراوانەدا لەپلەی یەکەمدا بایەخێکی زۆرتر بە پاک کردنەوەی رەوان و رۆحی مرۆڤ لە ڕێگەی بیرکردنەوە لە خودا و خۆدوور گرتن لە خراپە دەدرێت تا گرتنی نوێژو ڕۆژوو. (۱۹۸٦:۱۲).
دوو: خودا بیرکەرەوەو عەقڵی هەرە مەزنە کە ئامادەی پێداچوونەوەیە بە بڕیارەکانیدا و رەخنەی ئادەمیزاد وەردەگرێت و ئەمەش دژ بە هەرچەشنە رەهایی و ملهوڕییەکی رەهاو رەخنەهەڵنەگر و پیرۆزە کە خودا لە ئایینەکانی . (۲٠)دیکەدا وێناکراوە واتە خودایەکە لە شێوەی مرۆڤ(ئەنترۆپۆمۆرفیست).
سێ: زمانی کوردی لە ئایینی ئێزیدی و یارسانی، پێگەیەکی گرینگ تا نزیک پیرۆزی هەیە و دەقە سەرەکی و کتێبە پیرۆزەکانی ئەم ئایینانە هەر لەسەرەتای مێژوویانەوە بە کوردی نوسراون و بەزمانی راستی و دروستی دەدرێتە قەڵەم کە تەنانەت خودایش لە جێژنی سەری ساڵدا بە زمانی کوری لەگەڵیان دەدوێت.(۲۸)
ئەوەی کە بەگشتی خودا مرۆڤ تەوەر لە هەناوی ئەم ئایینە کوردییانە بیردەکاتەوەو مرۆڤیش هەروەتر، زۆرتر ئەتوانێت پێناسەی نەبەز لەوان وەک رامانی فەلسەفی پشت ئەستورتر بکات و دەرکەوتنی کرانەوەو پێکەوەیی خۆوشیارانەی ئەو یەکگرتنە مێژوویی و بنەڕەتیەی، فرەڕەنگی ئایینی و کولتوری و زمانییە دەخاتە ڕوو. هەر لەم ئاراستەیەدا لەبەر ئەوەی میتۆلۆژیای کورد ناوەرۆکێکی تیۆلۆژیک واتە گرینگی دان بە بیرکردنەوەو هاوسەنگییەک لە عەقڵ و باوەڕمەندیی ئەخلاقی و ئایینی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، جیاوازییەکی گەورەی لەگەڵ کۆنەپەرەستی و چەقبەستوویی ئایین وەک خورافە هەیە. هەربۆیە پۆتانسیەلی یەکگرتنێک فرەچەشنی و بەفەرمی ناسینی ئاشتیخوازانەی یەکتری و جەهانی هاوبەشی کوردی وەک نەتەوە تێیدا زۆر بەهێزه.
بەگشتی پێویستە هەر هەڕەشەیەکی ئیرهابی بۆ سەرە ئایینزا جیاوازەکانی کوردستان کە لێدانە لە بەشێکی بوونی کولتوری کوردی، لەلایەن هەر تاکێکی ئازادیخوازی کورد و دەسەڵاتە کوردییەکانی باشور و رۆژئاواوە بەرپەرچ بدرێتەوە. وێڕای پێداگریی پڕاوپڕ و راشکاوانە لەسەر ئازادی ئایین و بیرو باوەڕو ئازادی بێ ئایینیش لە کوردستان،
بەگشتی نەبەز لە رووی مێتۆدی شرۆڤە کردنەوە بە جەخت کردن لە سەر هەڵدانەوەی سروشت و پێکهاتەی تێگەی مێتۆلۆژیای کورد وەک جەهانێکی رۆحانی و عەقڵانی، لە مێتۆدی دیاردەناسانەی فەلسەفی و ئۆنتۆلۆژیک کە هەڵوەدای گەڕان لە قووڵایی مێژووی میتۆلۆژیای کورددا، کە هەبوونێکی هاوبەشی بنەڕەتی و فرەچەشن وەک بنەمای کولتوری کورد تێگەبەندی دەکات، نزیک دەبێتەوە. ئەو بە شیتاڵکردنی ڕامانە ئایینە کوردییەکانی ئێزدی و یارسان/کاکەیی و عەلەوی و شەبەک و سریانی و سارەیی جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە لە نێو کورد و بە پێی رێبازی مێژوویی و هەڵکەوتەی جوگرافیایی کوردستان هاتوونەتە بوون و هەر ئەم پێکهاتە سینکرێتیستی و ئاشتیخوازانە هۆی مانەوەیان بووە هەتا ئێستاش.
هاوکات لەم سۆنگە میتۆلۆژیکە مەعریفییەوەیە کە لە هۆکارو چییەتی هەر بنەچەیەکی ناڕەسەن و بێگانە لەم جیهانە میتۆلۆژیکەی کوردیە تێدەگەین کە سەدان ساڵە ئەنفالئاسا ئەدات لە رەگی پاژەکانی ئەم یەکگرتە فرەچەشنە و هەوڵدەدات وەک ئەویترێکی نامۆ، هەرجارە و بە تەکفیرکردنی پاژێکی ئایینێکی جیاواز لە پێکەوەژیانی ئاشتیخوازانەی ئەم جیهانە میتۆلۆژیکەی کورد بدات و بیخاتە دەره‌وەی بازنەیەکی درۆیینی و تاکڕەهەندی خۆی کە ملهوڕانە لە بنەڕەتدا دژی ئازادی ئایینەکانە. لێرەدایە کە ئیسلامی سیاسیی و تەفسیری دژەکوردی، لە ئەنجامی داگیرکارییەکی مێژوویی سوپای ئیسلام و عەرەب هەتا لەشکرکێشی داعش و کۆمەڵکوژی دە ساڵ لەوە پێشیشەوە، سەدان ساڵە لە باوەڕدارانی ئێزدی لە کوردستان ئەدات.
ناوزەدکردنی درۆیین و بە ئەنقەستیان بە شەیتانپەرەست، حوکمی شەرعی سڕینەوەی یەکجارەکیانە. بوختانێک کە هەر باوەڕ بەبوونی لەم ئایینە کوردییانەدا لە بنەڕەتدا بوونی نیەو رەد کراوەتەوە. هەربۆیە بێ هۆکار نیە کە پشتی دەیان هەوڵی کۆمەڵکوژکردنی کوردانی ئێزدی، زۆریان لەم چەن ساڵەی ئەخیردا بەرەو ئەو پاڵنراون لە رقدا بڵێن "ئەم نەکوردین". ئەم دیاردە دەتوانین وەک چەشنێک لەخۆبێگانەبوونی نەتەوەیی و هۆشیارییەکی هەڵە ناوی ببەین کە خۆی بە فڕێدراو لە یەکگرتە نەتەوەیی و میتۆلۆژیکە کوردییەکدا دەبینێت. دیارە لە بەرانبەردا هاوپشتی وشیارانەو سیمبۆلیکی "ئێمە ئێزدین یان من ئێزدیم" (لە کاتی هەرەوەزی تەکفیرکردنی دوبارە و بانگەواز و سێبەری کۆمەڵکوژییەکی دیکە لایەن مێشک داعشییەکانی کوردستان و هاوتەریب لەگەڵ داگیرکەران)، دەیهەوێت پاژە وەدەرنراوەکە بگەڕێنێتەوە بۆ ناو یەکگرتنە فرەچەشنە میتۆلۆژیک و نەتەوەییەکەی خۆی، نەک ئەوەی بیهەوێت بڵێت ئەمن هاتوومەتە سەر ئایینی ئێوە. چونکو تەنانەت ئەگەر هاونیشتمانییەک بۆ هاوپشتی بیهەوێت ئایینەکەی بگۆڕێت، بە کردەوە و بەپێی وانە ئایینیەکانی ئێزدی وەرناگیردرێت.
بەگشتی پێویستە هەر هەڕەشەیەکی ئیرهابی بۆ سەرە ئایینزا جیاوازەکانی کوردستان کە لێدانە لە بەشێکی بوونی کولتوری کوردی، لەلایەن هەر تاکێکی ئازادیخوازی کورد و دەسەڵاتە کوردییەکانی باشور و رۆژئاواوە بەرپەرچ بدرێتەوە. وێڕای پێداگریی پڕاوپڕ و راشکاوانە لەسەر ئازادی ئایین و بیرو باوەڕو ئازادی بێ ئایینیش لە کوردستان، نەبەز گوتەنی پێویستە لە "رێگەی کۆمەڵی نەتەوە یەکگرتووەکانیشدا لە ژێر ناوی باوەڕی ئایینی و کولتوری کورد، داوای پاراستیان بکرێت. هاوکات یەکگرتنێکی (نوێ لەم سەردەمە پڕقەیرانە) لە نێو ئەم ئایینانەدا و دۆزینەوەی ناوێکی گشتگر بۆ هەموویان کارێکی ئێجگار پێویستە."(۲٠۱۹: ۱۳۱)
سەرچاوەکان:
فریدریش ویلهێلم شێلینگ، کۆبەرهەمی ۲، فەلسەفەی میتۆلۆژی، ۱۹۹۷ ـ
فەلسەفە و رامانی یارسانی لە فەرهەنگ و کۆمەڵگەی کوردەواریدا، نەبەز، ۲٠۱۹ سلێمانی
سەرنجدانێک لەسەر میتۆلۆژیای کورد، نەبەز، ۱۹۸٦،ستۆکهۆڵم
