سەرەنجام، هیچکام لە رەجەب تەیب ئەردۆغان، بەربژێری هاوپەیمانێتی كۆمار(جەماوەر) و کەمال کڵچدار ئۆغڵوی بەربژێری هاوپەیمانێتی میللەت، نەیانتوانی رێژەی زیاتر لە نیوەی دەنگەکان بەدەستبهێنن. هاوڵاتیانی تورکیا بۆ ماوەی دوو هەفتە بڕیاری ئەوەیان دواخست کە ئایا لەنێوان دیاریکردنی سێزدەهەمین سەرۆک کۆمار و هەڵبژاردنەوەی سەرۆک کۆماری دوازدەهەم کامەیان هەڵدەبژێرن. هەرچی هەڵبژاردنی پەرلەمانە بەسەرکەوتنی بەرەی ئاکەپە یەکلا بووەوە. دەکرێت لەزۆر رووەوە شرۆڤە بۆ ئەنجامەکانی ئەم هەڵبژاردنە بکەین، بەڵام ئەگەر لە گۆشە نیگای کوردییەوە لێی بڕوانین، دەزانین کە ئەنجامەکان مەترسی جددین بۆسەر داهاتووی کورد، نەوەک تەنها لە باکوور بەڵکو لە پارچەکانی دیکەش.
ئەو هەڵبژاردنەی کەمترین براوەی هەبوو
بەرنامەی هاوپەیمانێتی میللەت، کە لە شەش حزب پێکهاتبوو، بەجۆرێک بوو کە دووبارە سیستمی سیاسی تورکیا ببێتەوە پەرلەمانی، بەڵام ئەنجامەکانی هەڵبژاردن شتێکی دیکەمان پێدەڵێن. بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی، هاوپەیمانیەتی جەماوەر کە (ئاکەپە و مەهەپە) رابەرایەتی دەکەن توانیویانە 321 کورسی بەدەستبهێنن. لەم ژمارەیە پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) 266 کورسی، پارتی بزوتنەوەی ناسیۆنالیستی (مەهەپە) 50 کورسی و یەنیدان رەفاه پێنج کورسیان بەدەستهێناوە. ئەم رێژە کورسیە زۆر زیاترە لە نیوەی ژمارەی کورسیەکانی پەرلەمان. بە سەرنجدان لەم ژمارانە بۆمان دەردەکەوێت کە براوەی نێو هاوپەیمانیەتی میللەت تەنها یەنیدەن رەفاهە، بەو پێیە مەهەپە لەچاو هەڵبژاردنی 2018، 0.5ی دەنگەکانی کەمکردووە، ئەمە سەرباری زیادکردنی دوو کورسی. هەرچی ئاکەپەیە رێژەی دەنگەکانی لە %42.56 هاتووەتە سەر 35.4، بەم هۆیەشەوە 29 کورسی لەدەستداوە، بەڵام لە بەرانبەردا یەنیدەن رەفاه، کە پێشتر هیچ کورسییەکی نەبوو ئێستا بووەتە خاوەنی پێنج کورسی. هاوکات ئەم هاوپەیمانێتییە توانیان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا، لە هەردوو پارێزگای ئەنکەرە و ئیستانبوڵ سەرکەوتووبن، کە ئەوە بۆ ئۆپۆزسیۆن مایەی شۆک بوو. لەبەرانبەردا، هاوپەیمانیەتی میللەت، کە هاوپەیمانیەتی شەش حزبی ئۆپۆزسیۆنە، 212 کورسی پەرلەمانیان بەدەستهێناوە. پارتی کۆماری گەل (جەهەپە) لەم هەڵبژاردنە توانی رێژەی 25.3%ی دەنگەکان بەدەستبهێنێت کە دەکاتە 169 کورسی پەرلەمانی. ئەمەش زیاترە لەو رێژەیەی ئەو پارتە ساڵی 2018 بەدەستیهێنا کە تەنها 22.64%ی دەنگەکانبوو و دەیکردە 146 کورسی. ئەم رێژەیە ئەگەرچی بەڕووکار زیاترە لەو رێژەیەی رابردوو بەڵام بەناوەڕۆک جێگەی دڵخۆشی جەهەپە نییە، چونکە ئەم هەڵبژاردنە بەربژێرەکانی دەڤا و گەلەجەک و دیموکرات لەچوارچێوەی لیستی جەهەپە بەشداری هەڵبژاردنیان کرد و بەگوێرەی ئەنجامەکان نزیکەی 40 کورسی لەو رێژەیە بۆ ئەو حزبانە دەڕوات. هاوکات ئی پارتی بە بەدەستهێنانی 9.7%ی دەنگەکان کورسییەک زیادیکرد لەچاو هەڵبژاردنی ساڵی 2018 و بووە خاوەنی 44 کورسی. بەڵام لەڕووی رێژەی دەنگەوە دەنگەکانی کەمیکردووە، چونکە هەڵبژاردنی رابردوو 9.96%ی دەنگەکانی هەبوو. ئەم ئەنجامانە بۆ هاوپەیمانێتی میللەت بە گشتی و ئی پارتی بەتایبەتی، شکستی گەورەن. بەگوێرەی بەرنامەکەی هاوپەیمانێتی میللەت، بڕیاربوو مەراڵ ئاکشەنەر، سەرۆکی گشتی ئی پارتی ببێتە سەرۆکوەزیران، بەڵام ئەو ئەنجامەی لە هەڵبژاردنەکان کەوتەوە، ئەوەمان پێدەڵێت کە خۆری خەونەکەی ئاکشەنەر ئاوابوو، بەو پێیەی ئێستا گەر سیسته‌م ببێتەوە پەرلەمانیش پێویستە سەرۆکوەزیران لە هاوپەیمانێتیەکەی ئەردۆغان بێت نەوەک ئەو هاوپەیمانێتییەی دژی ئەردۆغانە. هاوکات لەم هەڵبژاردنە، هاوپەیمانێتی کار و ئازادی کە هاوپەیمانێتی پارتی چەپی سەوز و پارتی کرێکارانی تورکیایە 66 کورسیان بەدەستهێنا. رێژەی سەدی دەنگەکانی پارتی چەپی سەوز دابەزی بۆ 8.8%، لەکاتێکدا هەڵبژاردنی رابردوو 11.7%ی دەنگەکانی بەدەستهێنابوو. سەرەنجام، 62 کورسی بووە بەشی پارتی چەپی سەوز، لەکاتێکدا پێشتر هەدەپە 67 کورسی پەرلەمانیان هەبوو و چوار کورسیش بووە بەشی پارتی کرێکارانی تورکیا بەتەنها بەدەستهێنانی 1.7%ی دەنگەکان.(1)
ئەم ئەنجامە بۆ پارتی چەپی سەوز شکستی گەورەیە. لەبەر ئەوەی پارتی چەپی سەوز نەیتوانی بگەڕێتەوە ئەو رێژە کورسیانەی کە هەدەپە لە حوزەیرانی 2015 بەدەستیهێنا کە 80 کورسی بوو بەدەنگی 6 ملیۆن و52 هەزار دەنگدەر کە ئەوکات 13.1% بوو.(2)
کەم بوونەوەی دەنگەکانی پارتی چەپی سەوز بەم ڕێژە زۆرە، هۆکاری زۆری لەپشتن، رەنگە فشارەکانی ناوخۆ بەشێکی بن، بەڵام بەشی هەرە گەورەی ناڕەزایەتی دەنگدەری کوردە، ئەمەش بەهۆی دوورخستنەوەی هێڵە نەتەوەییەکەی و هێنانەپێشەوەی هێڵە چەپەکەی، جگە لە خراپی کاندیدانی پارتی چەپی سەوز لە زۆر ناوچە. لەم هەڵبژاردنە، پارتی داد و گەشەپێدان توانی زۆرینەی کورسیەکانی گەورەترین پارێزگاکان باکووری کوردستان بباتەوە کە ره‌حا و دیلۆکن. ئەو ئەنجامە چەندە بۆ ئاکەپە سەرکەوتنە، هێندە نیشاندەری شکستی پارتی چەپی سەوزە لە ئاشتکردنەوەی دەنگدەرانی ئەو دوو پارێزگایە کە دانیشتوانەکەی وەک کۆناپارێزترین لە ئاستی تورکیا ناسراون. هاوکات پارتی داد و گەشەپێدان سەرکەوتوو بوو لەبەدەستهێنانی زۆرینە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی پارێزگاکانی ئەردەخان، ئەرزروم، سێواس ئەزرگان، کلکان، هاتای، سەمسور، دیلۆک، بینگۆل، ئەلعەزیز و سێواس لە باکووری کوردستان. لەپاڵ هەموو ئەوانە هاوپەیمانیەتی زەفەر و پارتی مەملەکەت بەهۆی ئەوەی نەیانیوانی بەربەستی 7%ی دەنگەکان تێپەڕێنن، نەیانتوانی ببنە خاوەنی کورسی لەپەرلەمان. شکستی بەرەی دژە ئەردۆغان لەم هەڵبژاردنە پەرلەمانییە، هۆکاری زۆرن، بەڵام دیارترینیان دەکرێت پەیوەستبن بە نەبوونی ستراتیژی هاوبەش لەلایەن ئەو شەش حزبە بۆ کەمپەینی هەڵبژاردن و شێوازی کەمپەینیانەوە کە لەبری بانگەشەی دەرگا بە دەرگا، بانگەشەیان خستە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و راگەیاندنەوە. هاوکات پێشخستنی پرسی شوناس و دژە ئەردۆغانیبوون لەبەرانبەر کێشە سەرەکییەکانی تورکیا کە گرنگترینیان ئابووریە، رەنگە هۆکارێکی دیکەبێت.
دۆڕاوێک سەرۆک کۆمار دیاریدەکات
ئەگەرچی هاوپەیمانیەتی ئەتا، کە هاوپەیمانیەتی حزبەکانی زەفەر و عەدالەتە، تەنها 2.45%ی دەنگەکانی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەدەستهێنا و بەهۆی تێنەپەڕاندنی بەربەستی 7%، بێبەشبوو لەبەدەستهێنانی کورسی پەرلەمانی، بەڵام کاندیدەکەی ئەو هاوپەیمانێتییە بۆ سەرۆک کۆماری، سینان ئۆغان توانی 5.2%ی دەنگەکان بەدەستبهێنێت، بەمەش رۆڵێکی ئێکجار گرنگ دەگێڕێت لە دیاریکردنی سەرۆککۆمار لە گەڕی دووهەمی هەڵبژاردن. ئەم هاوپەیمانێتییە، پێشتر لەزاری سەرۆکی گشتی پارتی زەفەر، ئومێد ئۆزداغەوە ئەوەیان راگەیاندووە کە مەرجیان بۆ پاڵپشتیکردنی هەر کاندیدێک لە خولی دووهەمدا جێبەجێکردنی حەوت خاڵە کە ئەمانەی خوارەوە،:(3)
1. نابێت بەهیچ شێوەیەک دەستکاری چوار مادەی یەکەمی دەستووری تورکیا بکرێت و مادەی 66ی دەستوور بەهیچ شێوەیەک نابێت بگۆڕدرێت.
2. پێویستە هەر سازشێک کە لەبەرانبەر هەدەپە و هوداپارکراوە، پاشەکشەی پێ بکرێت.
3. دەبێت شەڕ دژی پەکەکە بەردەوامبێت.
4. دەبێت شەڕ دژی رێکخراوەکەی فەتحوڵا گولەن بەردەوامبێت
5. دەوڵەت دەستبەجێ لەدەستی تەریقەت و گروپە ئاینیەکان وەربگیرێتەوە
6. دەرکردنی 11 ملیۆن ئاوارە و پەنابەری و فەرمی و قاچاخ لە تورکیا.
7. گەڕاندنەوەی سیستمی پەرلەمانی بۆ تورکیا.
لە مەرجەکانی هاوپەیمانیەتی ئەتا، بەڕوونی هەست بە رق بەرانبەر کورد دەکرێت. ئەمە شتێکی نوێ نییە، بەتایبەتیش لەکاتێکدا کە پێشتر ئۆزداغ دەنگدەرانی هەدەپەی بە تیرۆرست ناوبرد و هەندێکجاریش دەوڵەت بە جێبەجێکردنی پرۆژەی کوردستانی مەزن تۆمەتبار دەکات، ئەمەش لەڕێگەی هێنان و نیشتەجێکردنی ئاوارە و پەنابەرانەوە.کاتێک ئۆزداغ باس لە چوار مادەی یەکەمی دەستوور دەکات، مەبەستی ئەوەیە نابێت دان بە بوونی کورد و زمانی کوردی بنرێت لە تورکیا، چونکە ئەو مادانە، جەخت لەبوونی یەک ئاڵا، یەک نەتەوە، یەک زمان و یەک دەوڵەت دەکەنەوە. هەرچی مادەی 66ی دەستوورە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی هەرکەسێک بنەچەی تورک بێت خۆیشی تورکە و هەرکەس لە دایک یان باوکێکی تورک لە دایکبووبێت هەر تورکە. (4)
کاتێکیش ئاماژە بە پێویستی شەڕ دژی پەکەکە دەکات، ئاماژەیە بۆ رەتکردنەوەی هەر هەوڵێکی دژە ئاشتی. هاوکات، خودی سینان ئۆغان لەبەرانبەر پاڵپشتی بۆ کڵچدارئۆغڵو، داوای دەرکردنی هەدەپە دەکات لە سیستمی سیاسی تورکیا. ئۆغان بە ئاشکرا دەلێت، هەرکەسێک مامەڵە لەگەڵ "تیرۆر"نەکات ئێمە لەگەڵ ئەوین.(5) ئەم رەوشەی ئێستا هاتوەتە پێش مەترسییەکی گەورەیە بۆ کورد. هۆکاری ئەم مەترسییە، نەخوێندنەوەی هاوکێشەکانە لەلایەن پارتی چەپی سەوزەوە. ئەگەر پارتی چەپی سەوز یاخود هەدەپە بەڕاستی دیدێکی ستراتیژیان بۆ هاوکێشەکان هەبوایە دەبوایە لەسەرەتاوە کاندیدیان بۆ سەرۆکایەتی کۆمار هەبێت. بەڵێ، هەموو دەزانین ئەو کاندیدە سەرکەوتوو نەدەبوو، بەڵام لەکۆتاییدا دەبوە هۆی ئەوەی ئێستا ئەودوو کاندیدەی ماونەتەوە لەبری سینان ئۆغان ناچاربوونایە لەگەڵ هەدەپە بکەوتنایەتە گفتوگۆ و لەبری پارتێکی فاشیستی وەک ئۆغان کلیلی کۆشکی کۆماری لەلای کورد دەبوو. لەلایەکی دیکەوە، ئەو مەرجانەی ئۆغان راستەوخۆ کێشەی گەورە بۆ کەمال کڵچدارئۆغڵوی کاندیدی هاوپەیمانیەتی میللەت دروست دەکات. کڵچدارئۆغڵو زۆرترین دەنگی لەباکوری کوردستان هێنا، کەچی ئێستا بەو مەرجانە مەترسی ئەوەی لەسەرە پاڵپشتی باکووری کوردستان لەدەستبدات. ئەمە جگە لەوەی پاڵپشتیەکەی پارتی چەپی سەوز بۆ کڵچدارئۆغڵو، بووە هۆی ئەوەی بۆ یەکەم جار لەباکووری کوردستان خەڵکی بە رێژەی سەروو 50%، دەنگ بە کەسێک بدەن نوێنەرایەتی میراتی کەمالیزم دەکات.هەرچۆنێکبێت، ئەو داواکاریانەی ئۆغان زیاتر لە ئەردۆغان نزیکن نەوەک کڵچدارئۆغڵو. ئەوەی دەتوانێت ئەو داوایانە جێبەجێ بکات تەنها ئەردۆغانە، بەهۆی ئەوەی بۆ گۆڕینی سیسته‌م پێویستە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت و لەئەگەری هەڵکشاندنی رادەی زەبروزەنگیش دژ بە کورد ئاکەپە باجەکەی کەمترە لە جەهەپە.
تورکیا دوای هەڵبژاردنی ئایاری2023
یەکەمین کاردانەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکی گشتی ئاکەپە لەدوای جیاکردنەوەی رێژەی هەرە زۆری دەنگەکان بریتیبوو لەوەی هۆکاری سەرکەوتنەکەی گەڕاندەوە بۆ ئامادەنەبوونی بۆ هەماهەنگی لەگەڵ پەکەکە و ئازادنەکردنی سەلاحەدین دەمیرتاش.
ئەردۆغان، لە گوتارێکدا کە لە ئەنکەرە، لەبەردەم لایەنگرانی پێشکه‌شی کرد گوتی: " لە گەڵ تیرۆریستان شان بە شان هەنگاومان نەنا، لەگەڵ سەلۆی بکوژی برا کوردەکانمان نەبووین، لەگەڵ بکوژی منداڵان نەبووین و رێنوێنیمان لە قەندیل وەرنەگرت، بۆیە سەرکەوتووین. ئێمە رێنوێنییەکانمان تەنها لە خودای گەورە وەردەگرین." (6)
لێرەوە روونە، ئەگەر ئەردۆغان لەگەڕی دووهەمدا ببێتەوە سەرۆک، سیاسەتی لەمەودوای تورکیا لەپرسی کورد، نەک نەرمترنابێت، بگرە توندتردەبێت. ئەردۆغان ئەم سەرکەوتنەی بەبێ دەنگی پارتی چەپی سەوز بەدەستهێناوە و ئەوە دەستکراوەتری دەکات لەوەی هەر کاردانەوەیەکی توندتر لەپرسی کورد بنوێنێت.لەپرسی رۆژئاوای کوردستان، ئەردۆغان چیدیکە ناچار نییە سازش بۆ ئەسەد بکات، بەڵکو دەتوانێت کێشەی گەورە بۆ ئەسەد و بۆ بەرێوەبەرایەتی خۆسەر لە باکوری رۆژهەڵاتی سوریا درووستبکات و لەمەشدا دەتوانێت پرسی پێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بایراقدار بەرانبەر ئەمریکای هاوپەیمانی لەناتۆ یاخود روسیای رکابەری لە سوریا بەکاربهێنێت.هەرچی باسی ئازادی و مافە سیاسییەکانە، ئەردۆغان ئاسانتر دەتوانێت، نەک تەنها سەرکردە و چالاکوانە کوردەکان، بەڵکو ئەوانەی جەهەپە و ئی پارتیش زیندانی بکات، بەتایبەتی ئێستا بەشی زۆریان دۆزی یاساییان لەدژ کراوەتەوە کە دیارترینیان ئەکرەم ئیمام ئۆغڵوی سەرۆکی شارەوانی ئیستانبوڵ و جانان کەفتانجی ئۆغڵوی جێگری سەرۆکی جەهەپەیە. ئەمە جگە لە دەیان سیاسەتوانی دیکە کە بە تۆمەتی ئەندامبوون لە رێکخستنەکەی فەتحوڵا گولەن دۆزی یاساییان بۆ ئامادەکراوە. خۆ ئەگەر پەرچوویەک(موعجیزە) رویدا و کڵچدارئۆغڵو بوو بە سێزدەهەمین سەرۆک کۆماری تورکیا، دوور نییە ئێمە بکەوینە بەر سیناریۆی (chaos) کە واتای فەوزای هەیە.ئەردۆغان، کە ئێستا هاوپەیمانێتییەکەی زۆرینەی پەرلەمانی هەیە. دوو دەیە زیاترە رابەرایەتی سیاسەتی تورکیا دەکات، ئەستەمە قبوڵی دۆڕاندنی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بکات، بەتایبەتی لەکاتێکدا کە ئۆپۆزسیۆن دروشمی دادگاییکردنی ئەردۆغانی هەڵگرتووە دوای هەڵبژاردن. دۆڕانی ئەردۆغان، جگە لەوەی لای خودی ئەردۆغان قبوڵ نەکراوە، لەلای بەشێکی دیاری کۆمەڵگەی تورکیا کۆتایی خەونی گەڕانەوەیە بۆ رۆژهەڵات. ئەو خەونە، ئەگەرچی ناواقیعیش بێت، بەڵام لەکۆتاییدا خەونی بەشێکی دیاری هاوڵاتیانی کۆماری تورکیایە کە خۆیان لە بەرەی ئیسلامی و محافزکارەکان دەبیننەوە. لەلایەکی دیکەوە، دۆڕانی ئەردۆغان واتای بردنەوەی پرۆژەی بەرەی دژە ئەردۆغان نییە. بەتایبەتی لەکاتێکدا ئەو بەرەیە زۆرینەی پەرلەمانیان نییە یەکگرتنیشیان هۆکارەکەی دژایەتی ئەردۆغانە. ئەوەی ئاکشەنەر، کڵچدار ئۆغڵو، داود ئۆغڵو، کەرەموڵا ئۆغڵو و باباجان کۆدەکاتەوە، هیچ هاوبەشییەکی هزری و دونیابینی نییە، بەڵکو تەنها دژایەتی ئەردۆغانە، هەربۆیە بەکۆتایی ئەردۆغان ئەو یەکگرتووییەش زۆر ناخایەنێت. ئەم سینارۆیە، تەنانەت لە ئەگەری هەڵبژاردنەوەی ئەردۆغانیش شایانی لەبەرچاوگرتنە، بەڵام بەڕێژەی کەمتر. ئەوەش بەهۆی ئەوەی خولێکی دیکەی سەرۆکایەتی ئەردۆغان، راستەوخۆ بە واتای کۆتایی ژیانی سیاسی کڵچدار ئۆغڵو، داود ئۆغڵو، باباجان و تەنانەت بەئەگەری زۆرەوە ئاکشەنەریش دێت. ئەوەی وادەکات چانسی دژبەرانی ئەردۆغان بۆ سیناریۆی فەوزا کەمتربێت، ئەوەیە کە تورکیا خاوەنی کۆنترین نەریتی دەوڵەتی قوڵە. فیگەرە دیارەکانی ئەو دەوڵەتە قوڵەش کە خۆیان لە سێکوچکەی وەزیرانی ناوخۆ و بەرگری و بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگری نیشتمانی تورکیا دەبیننەوە لایەنگری ئەردۆغانن.(7)
سەرچاوە
1. https://secim2023.cnnturk.com/14-mayis-2023-secimleri/secim-sonuclari/
2. https://www.haberturk.com/secim/secim2015/genel-secim
https://twitter.com/umitozdag/status/1657311334214651905?s=20
4. Turkey's Constitution of 1982 with Amendments through 2017, : 27 Apr 2022, by: constitute project
6. https://www.bbc.com/news/world-europe-65593504
7. Deep States in MENA, By: Robert Springborg