بەعسییەكان ئەندامان و لایەنگران و هەوادارانی ئەو پارتە عەرەبییە شۆڤێنییە نەتەوەپەرستییە بوون، كە بە (پارتی بەعسی سۆسیالیستی عەرەبی) ناسرا. ئەو پارتەی لە (4ی نیسانی1947ز)دا لەلایەن كەسایەتییەكی مەسیحی سووری بە ناوی (میشیل عەفلەق) لە (گازینۆی ڕەشید)ی شاری (دیمەشق)ی پایتەختی وڵاتی (سووریا) سەرەتا بە ناوی (پارتی بەعسی عەرەبی) دامەزراند(١). دواتر لە (13ی تشرینی دووەمی1952ز) لەگەڵ (پارتی سۆشیالیستی عەرەبی) بە سەرۆكایەتی (ئەكرەم حۆرانی)یەكی گرت و بە هەردووكیان لەسەر ناوی (پارتی بەعسی سۆشیالیستی عەرەبی) ڕێكەوتن(٢). بەوەش پارتێك كەوتە نێو كۆمەڵگای عەرەبی، كە مەترسی و كاریگەرییەكانی لەسەر تێكدانی باری دەروونی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی و سیاسی دروستكرد. كاتێكیش بۆ یەكەمین جار لە (8ی شوباتی1963ز) بەهۆی كودەتایەكی سەربازییەوە گەیشتنە دەسەڵات لە ئێراقدا، ناسنامەی خۆی دەرخست. دیارە لەگەڵ ئەوەی ماوەی دەسەڵاتی تا (18ی تشرینی یەكەمی1963ز) بوو(٣)، بەڵام بەو ماوە كەمە ڕوو و ناخی خۆیی پیشانی كۆمەڵگای عەرەبی و ئەو كۆمەڵ و نەتەوانەدا، كە لەو كاتەدا كەوتبوونە ژێر دەسەڵاتی كۆلۆنیالیزمی عەرەبی. ڕووكار و ناخەكەشی لە لێدانی كەسایەتی ئێراقی و بەهەدەردانی سامانی و تێكشاندنی ناسنانەكەی بوو. واتە سیاسەتێكی شۆڤێنی و ڕەگەزپەرەستانەی بەكارهێنا پێشتر پێشینەی نەبوو. وەك ئەوەی لە (9ى حوزیرانى1963ز) دەستیان چووە خوینی (700) كەس لە كادرانى حیزبى كۆمونیستى عێراق، كە زۆربەیان كورد بوون(٤)، لە پاڵ كۆمەڵكوژییەكەی شاری سلێمانی، كە تێدا (280) هاوڵاتى كوردی ئەو شارە لەلایەن (زەعیم سدیق)ى لێپرسراوى سەربازى ناوچەكەوە و لەو شوێنەی دواتر بە (حامیە) ناسرا كرانە قوربانی(٥). ئەمەو جگە لە ڕاگواستنى چەندین گوندی ناوچەكانی (خانقین و كەركوك و شێخان)(٦).
لە قۆناغی دووەمی دەسەڵاتدارێتی ئەوانیشدا، كە ئەمجارەشیان هەر بەهۆی كودەتایەكی سەربازییەوە لە بەرەبەیانی (17ی تەممووزی1968ز) ئەنجامدرا و تا (9ی نیسانی2003ز) تێدا مانەوە. لەو ماوەیەشدا دەوڵەت و كۆمەڵگای ئێراقیان بەهۆی شەڕ و جەنگە بەردەوامەكانیان، دووچاری چەندین كێشەی گەورە كرد. لەوانە قۆناغی یەكەمی شەڕی كورد لە نێوان ساڵانی (1969-1970ز) دواتر شەڕی دووەمی كورد لە نێوان ساڵانی (1974-1975ز)، تا دەگاتە جەنگی (هەشت) ساڵەی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران لە نێوان ساڵانی (1980-1988ز) و شەڕی كەنداوی یەكەم لە ساڵی (1991ز) و شەڕی كەنداوی دووەم لە ساڵی (2003ز)، كە ئەمیان بە شكست و كۆتایی دەسەڵاتی ئەو لە ئێراقدا دوایی هات. بەو ماوەیەش كە نزیكەی (35) ساڵی خایاند، ئەو پارتەی لە گازینۆیەكی شاری (دیمەشق)ەوە بانگەشەی بۆ یەكێتی نەتەوەی عەرەب و پەیامە نەمرەكەی دەكرد، نەیتوانی لە ئێراقێكی پڕ داهات و ساماندا ئۆقرەیی بە خۆی و نەتەوەكانی ژێر دەسەڵاتی ببەخشێت. تەنانەت ئارامی لە وڵاتانی دراوسێی تێكدا، بەوەی لە نێوان ساڵانی (1980-1988ز) جەنگێكی هەشت ساڵەی بە دەوڵەتی ئێران فرۆشت و لە (2ی ئابی1990ز)یش وڵاتی كوەیتی داگیر كرد.
لە نێوان ئەو ماوە دوور و درێژەدا زۆر دڕندانە كەوتە وێزەی كورد و بە چەندین شێوازی جیاجیا لێیدا، كە یەكێك لەوان تاقیكردنەوەی پرۆسەی ئەنفال بوو لەگەڵ كورد.
(ئەنفال) ئەو چەمك و زاراوە قورئانییە بوو، كە بەعسییەكان بۆ مەبەستێكی تایبەتی سیاسی لە دژی كوردی ژێر دەسەڵاتی خۆیان بەكاریان هێنا. خودی مانای ئەنفال واتایی تاڵانی و دەست بەسەراگرتنی سەروسامانی تاك یان خێزان و كۆمەڵگایەكی نەیاری بە دەوڵەت و ئایین, خودی ئەو زاراوەیەش ناوی هەشتەمین سوورەتی قورئانی كتێبی پیرۆزی ئایینی ئیسلام بوو، كە لە سێیەمین ئایەتی سەرەتای ئەو سوورەتەدا مانا و مەبەستی ئەنفالی لە دیدی ئیسلامەوە شیكردۆتەوە. وەك لەو ئایەتانەشدا هاتووە دەركەوتووە، كە (ئەنفال) بۆ خودا و بۆ پەیامبەری ئیسلام بووە، بەڵام بە پێچەوانەوەی ئەو دەقە قورئانییەوە، ئەو سیاسەتە لە لایەن ڕژێمی بەعسی عێراقەوە لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو لە دژی هاوڵاتییە كوردەكانی خۆی بەكارهێنرا! واتا چەند ئایەتێكی سوورەتێكی قورئان بۆ بەرژەوەندییەكی تایبەتی دەسەڵاتێكی تاكڕەویی دیكتاتۆریی خۆی بەكارهێنا. واتە ئەو دەقە قورئانییە لە لایەن پارتێكی شۆڤێنی نەتەوەپەرستی عەرەبی بە ناو سۆسیالیستییەوە كاری پێكرا، تا چەندین هەزار ڕۆڵەی كوردی موسڵمانی تێدا بكاتە قوربانی. لەوانەش سەرنج ڕاكێشتر (ئەنفال) كرایە پرۆسەیەكی سیاسی و سەربازی بۆ جینوسایدكردنی كورد و توانەوە و هەوڵدان بۆ سڕینەوەی ناسنامەكەی لە بەشێكی ڕووی زەوی. سیاسەتەكەش لە هەشتاكانی سەدەی بیستەمدا بە چەندین قۆناغ بەڕێوەچوو. دیارە ئەوەش دوای پشت بەستنی بە دەیان ئەزموونی هەڵەی مێژوویی، كە لە دژی چەندین كۆمەڵ و لایەن و ئایینی جیاجیا بەكارهێنرا، بۆیە مێژووییەكی پڕ لە تراژیدیای بۆ بەشێكی مرۆڤایەتی بە گشتی و كورد بە تایبەتی دروستكرد. مێژووییەك لە كارەسات و تاڵانی و ماڵوێرانی. هەر بۆیە خودی (ئەنفال) لە ساتی دەركەوتنییەوە بۆ دەست بەسەراگرتنی ماڵ و سامانی ئەو بەرامبەرانە ئەنجامدرا، كە دەستیان بەسەردا گیرا. لەم نێوەندەشدا (ئەنفال) لە چەند كاتێكی جیا و لە دژی كوردی كوردستانی عێراق بەكارهێنرا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشی ئەو پارتە بە ڕووكار سۆسیالیستی و بە ناوەڕۆك نەتەوەیی و شۆڤێنییە، كە ئەو پرۆسەیەی لە دژی كوردی ژێر دەسەڵاتی بەكارهێنا، هیچی لە ڕەوتی ڕووداوەكانی مێژوو نەگۆڕی و نەیتوانی كورد وەك نەتەوە لەسەر خاكی خۆی بسڕێتەوە، چونكە ئیرادەیەك ئەو نەتەوەیەی دروستكردبوو، كە خاك و زەوی و قوربانی بوو لەپێناوی مانەوە.
١. عبدالرزاق الحسني: تاريخ الاحزاب السياسية العراقية، الطبعة الاولى، بيروت، لبنان، 1980م، ص282
٢. هادي حسن: دور الحزب البعث العربي الاشتراكي في العراق في الحركة الوطنية حتى ثورة 14تموز1958، الطبعة الثانية، بغداد، العراق، 1984م، ص(32-34
٣. شيرزاد زكريا محمد: الحركة القومية الكردية في كردستان العراق، الطبعة الاولى، دار سبيريز-دهوك، اقليم كردستان العراق-العراق، 2006م، ص130 -131
٤. بهاالدين نوري: في تقيم سياسة الحزب الشيوعي العراقي في سنتي (1958-1991م) مازق الحركة الشيوعية في العراق، الطبعة الرابعة، بغداد، العراق، 1991م، ص14
٥. الحسني: تاريخ الاحزاب، صص281-282
٦. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: (ڕەنج قەرەداغی: لە مەگەساتی حامیەوە بۆ سەیرانگای پاركی ئازادی، چاپی یەكەم، چاپخانە و ئۆفسێتی شڤان-سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق-عێراق، 2003ز).
